Każdy obywatel spełniający odpowiednie wymogi może domagać się ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z urzędu.
O pełnomocnika z urzędu (adwokata, radcę prawnego) może się starać:
1. strona zwolniona przez sąd od ponoszenia kosztów sądowych, przy czym nie ma znaczenia czy została ona zwolniona w całości czy w części (art. 117 § 1 k.p.c.);
2. osoba fizyczna, niezwolniona od kosztów sądowych, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, iż nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia pełnomocnika bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny (art. 117 § 2 k.p.c.);
3. osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, jeżeli wykaże, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia pełnomocnika (art. 117 § 3 k.p.c.).
Wskazać należy, iż niemożność poniesienia kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego musi mieć charakter obiektywny, tj. taki na który strona nie ma żadnego wpływu. Jeżeli strona zdolna do pracy nie wykorzystuje w całości swoich możliwości zarobkowych albo fikcyjnie pozbawia się swojego majątku to nie przysługuje jej prawo do zwolnienia od kosztów sądowych oraz ustanowienia pełnomocnika z urzędu (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 4 września 1974 roku).
Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego należy zgłosić wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych lub osobno, na piśmie lub ustnie do protokołu, w sądzie, w którym sprawa ma być rozpoznawana lub już się toczy. Do takiego wniosku osoba fizyczna zobowiązana jest dołączyć oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o swoim stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania
http://www.holowka.com.pl/uploads/dokumenty/zal.24.oswiadczenie-o-stanie-rodzinnym-majatku-dochodach-i-zrodlach-utrzymania.doc. Natomiast osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową zobowiązana jest we wniosku wskazać okoliczności, potwierdzające, iż nie ma dostatecznych środków na uiszczenie wynagrodzenia adwokata albo radcy prawnego. Zarówno w przypadku osoby fizycznej, jak i osoby prawnej, jednostki organizacyjnej, której ustawa przyznaje zdolność sądową istotną rolę dowodową odgrywają dokumenty, potwierdzające sytuację majątkową strony (zaświadczenie o dochodach, wyciąg z konta bankowego, rachunki, faktury, wskazujące na wysokość kosztów, ponoszonych przez stronę itp.). W tym miejscu warto wspomnieć, iż wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu wolny jest od opłaty sądowej.
Sąd uwzględni wniosek strony o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, jeżeli
uzna udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie za potrzebny. Przyjmuje się, iż udział adwokata (radcy prawnego) w sprawie jest niezbędny w sytuacji, gdy
strona jest nieporadna w samodzielnym podejmowaniu czynności procesowych (np. z uwagi na chorobę, wiek) albo gdy
sprawa jest skomplikowana pod względem faktycznym i prawnym i strona nie jest w stanie wykorzystać prawnych możliwości jej prawidłowego prowadzenia (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 2005 roku, sygn. akt III CKN 533/04, niepubl.) Natomiast w przypadku uznania przez sąd, iż nie zachodzą przesłanki do uwzględnienia wniosku, sąd wyda postanowienie o odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, które następnie doręcza stronie. Postanowienie o odmowie ustanowienia pełnomocnika z urzędu jest zaskarżalne zażaleniem, które wnosi się do sądu odwoławczego za pośrednictwem sądu, który wydał ww. postanowienie w terminie 7 dni od daty doręczenia postanowienia.
Warto zauważyć, iż w przypadku oddalenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, strona nie może ponownie domagać się ustanowienia pełnomocnika z urzędu, powołując się na te same okoliczności, które były przez nią podnoszone we wcześniejszym wniosku. Tak sformułowany wniosek podlega odrzuceniu. Na postanowienie w tym przedmiocie zażalenie już nie przysługuje.